Антоні Тызенгаўз

"Інфлянцкі д'ябал", як называлі Тызенгаўза, задумаў у кароткі тэрмін стварыць у адсталай земляробчай краіне ўсе галіны прамысловасці, якія існуюць у іншых дзяржавах Еўропы. Для гэтага ў яго была ўлада (па сённяшняй тэрміналогіі - пасады міністра фінансаў і міністра дзяржаўных маёмасцяў), фінансы (кароль зрабіў пазыку ў 10 мільёнаў польскіх злотых у Галандыі), неабмежаваны давер караля.

Каля 1780 г. быў цалкам пабудаваны, акрамя некалькіх пакояў, палац Тызенгаўза . Ён знаходзіўся на месцы, дзе сёння стаіць помнік на брацкай магіле савецкім воінам i партызанам у цэнтральным парку культуры i адпачынку.

Пабудаваны быў i палац віцэ-адміністратара, дзе не было, праўда, падлогі, печаў i дзвярэй. Будынак захаваўся да сёняшняга часу, знаходзіцца па вуліцы Горкага, 2/2 i выкарыстоўваецца пад цэнтральную навукова-даследчую лабараторыю медыцынскага iнстытута.

На сённяшняй плошчы Тызенгаўза знаходзіўся яшчэ шэраг пабудоў: гасцінная афіцына, у якой цяпер размешчаны Нацыянальны apxiў РБ у Гродне, побач было закладзена памяшканне для варты, насупраць яе - тэатральная (або крывая) афіцына, побач - музычная афіцына, дзе часова у трох пакоях мясцілася варта. Не захаваліся будынкі рэзідэнцыйнай афіцыны і стайні не паказаны на плане дом лясной адмістрацыі (цяпер дом № 4б).

Каля палаца Тызенгаўза сёння знаходзіцца тэатр лялек. Лічыцца, што закладзены тэатр быў y 1772г. apxiтэктарамі Mёзepaм i Caкa. 3aлa ўяўляла сабою паўкруглае памяшканне з амфітэатрам i яруснымі галярэямі па яго перыметры. Былi 22 ложы ў два ярусы, партэр i сцэна з 5 планамі кулісных машынаў для перасоўвання дэкарацыяў.

Ва ўсходняй частцы Гарадніцы знаходзілася вытворча-жыллёвая зона. Тут былі пабудаваны будынкі, якія занялі майстэрні i мануфактуры. Асаблівую ўвагу звярнуў Тызенгаўз на эканамічныя пераўтварэнні. Спачатку ён заняўся ўпарадкаваннем каралеўскіх эканоміяў, бо абяцаў каралю павялічыць прыбыткі са сталовых маёнткаў з 300 тысяч злотых да мільёна. Старая адміністрацыя была заменена на новую з лікy cвaix людзей. Праведзена генеральнае размежаванне эканоміі ад суседніх валоданняў шляхты, якая пры былой адміністрацыі захапіла частку каралеўскіх зямель у сваю маёмасць. Развітвацца з ёю добраахвотна яна не жадала, таму была створана каралеўская камісія. Гэтыя падзei нарадзілі Тызенгаўзу шмат ворагаў i ён стаў аб`ектам першых нападаў з боку шляхты. У 1765 г. адбылася ў эканоміях аграрная рэформа: грашовая рэнта заменена адпрацовачнай. Гэта быў крок назад, якi выклікаў у 1769 г. паўстанне сялян. Для паляпшэння гаспадаркі набыў у Германii коней, у Англіі - авечак, у Галандыі - кароў. Пачалася меліарацыя, пракладваліся дарогі.

Асноўную ролю у рэформах Тызенгаўза павінны былі адыграць мануфактуры. Па падліках розных даследчыкаў іх налічвалася звыш 20. У межах сучаснай тэрыторыі Гродна намі ўстаноўлена 16 прадпрыемстваў.

Як бачым, acнoўнымi таварамі тызенгаўзаўскіх мануфактураў былi прадметы раскошы. Гэта было невыпадкова. Падскарбі разумеў, што пры натуральнай гаспадарцы ў салянскіх дварах i маёнтках yласнікаў выраблялася ўсе неабходнае: прадукты, вопратка, абутак, прылады працы, прадметы хатняга ўжытку. Магнаты i шляхта куплялі толькі каштоўныя рэчы, прычым замежнага паходжання. Тызенгаўз прапаноўваў сваё, часам лепшага гатунку, чым імпартнае, праўда, даражэйшае з-за высокіх цэнаў на замежную сыравіну i аплаты працы іншаземных майстроў.

Звярнуў увагу Тызенгаўз i на шляхі зносінаў. Будаваліся новыя дарогі. Напрыклад, Гродна - Беласток, абсаджаная дрэвамі, шырокая, брукаваная, з кюветамі. Рамантаваліся старыя гасцінцы, paбіліся насыпы, узводзіліся масты i плаціны. Францішак Мілікант Нарвойш тры гады расчышчаў русло Нёмана ад камянёў: ад Гродна да Віліі было расколата або ўзорвана каля 3 мільёнаў буйных камянёу. Быў пабудаваны Каралеўскі (з 1846 г. Днепра-Бугскі) канал, які дазволіў заходнім губерням адпраўляць сваю прадукцыю да партоў Каспійскага i Чорнага мароў.

Развіцце эканомікі патрабавала адкрыцця цэлага шэрагу школаў. Бухгалтарская школа пад кіраўніцтвам Барановіча рыхтавала рахмайстроў, кантралёраў, пісараў, рэгістратараў. Яшчэ былі школы землямераў, каморнікаў, чарчэння і малюнка.

У 1775-1781 гг. у Гродне дзейнічала медыцынская школа (акадэмія) пад кіраўніцтвам французскага прафесара анатоміі, хірургіі і натуральнай гісторыі Жана-Эмануэля Жылібера (1741 - 1814). Адбылося тры выпускі ўрачоў, а пасля адхілення Тызенгаўза яна была пераведзена ў Вільню, дзе стала асновай фармавання медыцынскага факультэта універсітэта.

У 1774 - 1780 гг. у Гродне існавала музычная школа. Яна знаходзілася ў музычным флігелі (Крывой афіцыне). У трох класах былі сабраны музычна адораныя дзеці прыгонных сялян i мяшчан васьмі-дзесяці гадовага ўзросту. Акрамя агульнаадукацыйных прадметаў (пісьмo, арыфметыка, малюнак, французская i італьянская мовы, рукадзелле, этыкет), ix вучылі іграць на музыкальных інструментах (скрыпцы, флейце, фагоце, альце, трубе i іншых), спяваць, танцаваць, нотнай грамаце, кампазіцыі i тэорыі музыкі. Свае веды i ўменні перадавалі вучням скрыпач i капельмайстар Л.Сітанскі (кіраўнік школы), музыканты i артысты капэлы, вакальнай i балетнай труп Гродзенскага тэатра, у тым ліку італьянцы: кампазітар i капельмайстар К.Абатэ i харэограф Г.Пецінеці.

Тызенгаўз планаваў адкрыць у Гродне астранамічную абсерваторыю. Нарвойш быў пасланы ў Галандыю, Германію, Aнглію для закупу абсталявання. Але з адхіленнем Тызенгаўза ад працы абставіны змяніліся i яна створана не была. Па гэтай самай прычыне не адкрылася Акадэмія навук, хоць была ўжо складзена праграма, збіраліся адукаваныя людзі, папаўняліся кнігасховішчы i натуральныя кабінеты. Не адбыўся пераезд на Гродзеншчыну французскага асветніка, пісьменніка i кампазітара Жан-Жака Русо, з якім Тызенгаўз пазнаёміўся ў Парыжы ў 1778 г. Вялікі філосаф ужо згадзіўся ехаць у Белавежскую пушчу, але нечаканы выпадак з палякам - авантурыстам Вянжэвічам, які яго падмануў, сарваў пераезд.

Нямала зpaбiў Тызенгаўз i ў галіне культуры. У 1765 - 1780 гг. у Гродне грала капэла - найбольш буйны i высокапрафесійны калектыў у ВКЛ. У яго склад уваходзілі італьянскі кампазітар i капельмайстар К.Абатэ, чэхі Эндерле i Геранім, мясцовыя музыканты: капельмайстар i першы скрыпач Л.Сітанскі. Т.Вежбаловіч, Д.Пташынскі, Я.Насулевіч, С.Швед i іншыя. У 1779 г. налічвалася 30 музыкантаў i 7 "хлопцаў з капэлы" (вучняў). У рэпертуары капэлы былі араторыі, ciмфонii, мессы, бытавая музыка (серэнады, танцы, дывертысмент), музыка да сцэнічных твораў. Напрыклад, капэла выконвала оперу А.Грэтры "Цудоўны", сімфонію І.Гайдэна, суправаджала камедыі "Севільскі цырульнік" П.Бомарше, "Вясковы балет" i "Балет пекараў" Г.Пецінеці.

Aнтонi Тызенгаўз меў характар самаўладны i дэспатычны - да мэты iшoў простым шляхам, не зважаў на перашкоды, вызначаўся працавітасцю і не вычарпальнай крыніцай задумкаў. Спаў відаць не больш як тры - чатыры гадзіны. За пятнаццаць гадоў свайго староства ў Гродне Тызенгаўз зрабіў многае, але нажыў вopaгaў. Мы ўжо ведаем пра незадавальненне шляхты, у якой забралі зямлю пасля выверкі межаў эканоміяў. Жыхары эканоміяў, у якіх забралі дзяцей на працу на мануфактурах, або вучыцца у школах, называлі Тызенгаўза д'яблам. Кансерватыўныя магнаты, старапольская партыя, лічылі яго вар`ятам, бо баяліся, што рэформы прывядуць да ліквідацыі тагачаснага палітычнага і грамадскага ладу. Патрыёты адхіліліся ад Тызенгаўза, бо бачылі яго паслухмянай зброяй караля, чалавекам, які выконвае для яго самую брудную палітычную працу.

Пасля адстаўкі Тызенгаўз, гледзячы на пагібель сваёй працы, страціў розум, але быў вылечаны. Памёр Тызенгаўз 31 сакавіка 1785 года ў Варшаве. Відаць, апошнім цвіком у накрыўцы яго труны была навіна, якая дайшла да Рэчы Паспалітай у жніўні 1784 г. аб адмове саксонцаў даць Станіславу Панятоўскаму крэдыты для тызенгаўзаўскіх мануфактураў.

Злы рок не пакідаў Тызенгаўза і пасля смерці: спачатку ён быў пахаваны ў фамільным склепе кармяліцкага кляштара м.Жалудка, а потым два разы перазахаваны. Сёння ў склепе касцёла Ўшэсця ёсць пяць умураваных у сцяну белых мармуровых дошак. На адной з іх надпіс: “Тут спачываюць астанкі сяброў роду графаў Тызенгаўзаў з XVIII ст., перанесеныя з трунаў старога касцёла ў гэтую святыню. Вечны спакой дай ім, Гасподзь.” Сярод гэтых астанкаў пакоіцца і рэфарматар Антоні Тызенгаўз.