НАШ ЗЯМЛЯК МАРЦIН ПАЧОБУТ-АДЛЯНIЦКI

Дасюль ад Пачобуддзя захаваўся адзiн мураваны дом i некалькi падмуркаў, ды яшчэ шматлiкiя помнiкi сваякоў i нашчадкаў асветнiка на могiлках у Iндуры.

Нарадзiўся Марцiн Пачобут-Адлянiцкi 30 верасня 1728 г. у збяднелай шляхецкай сям'i. Першапачатковую адукацыю атрымаў у бацькоўскай хаце, дзе i прайшло яго ранняе дзяцiнства. Калi хлопчыку споўнiлася 10 гадоў, бацькi ўладкавалi яго ў гродзенскi езуiцкi калегiўм, дзе ён правучыўся з 1738 па 1745 год (па iншых дадзеных з 1740 па 1745).

***
"Ужо процi месяца зорка адна i другая
блiснула; ужо тысячы, ужо мiльён iх мiргае.
Кастор з сваiм братам Палюксам найболей яснелi,
Калiсь у славян празываныя: Лелi й Палелi;
Цяпер жа дзве братнiя зоркi iнакш ахрысцiлi:
Каронай адну, а другую Лiтвою манiлi...
На поўначы свецiцца круг таго зорнага Сiта,
што бог праз яго (гэтак кажуць) прасеяваў жыта,
як з неба кiдаў ён для нашага бацькi Адама,
калi праз грахi зачынiлася райская брама.
А крышачку вышай свяцiўся, к яздзе ўжо гатовы,
дышлом да Палярнае зоркi, там Воз Давiдовы...".

Кастор i Палюкс - самыя яскравыя зоркi сузор'я Блiзняты i таму вельмi адметна, што iх старажытнаславянскiя паэтычныя назвы Лель i Палель мясцовыя жыхары пасля ўтварэння ў 1569 годзе Рэчы Паспалiтай змянiлi на патрыятычныя Карона (Польшча) i Лiтва (Вялiкае княства Лiтоўскае, Рускае i Жамойцкае - ВКЛ). Сiтам называлi сузор'е Плеяды, а Давыдаў Воз, вiдавочна, - Вялiкую Мядзведзiцу. А што тычыцца Цмока, то яго абрысы нагадваюць Левiяфана - велiзарную рыбу, якой, паводле старажытнаяўрэйскiх вераванняў, павiнны былi насыцiцца веруючыя... Безумоўна, паэтычнасць i хараство народных i бiблейных паданняў, роўна як таямнiчасць i прыгажосць cамiх нябесных свяцiлаў чаравалi i прываблiвалi Марцiна з маленства. А непасрэднае захапленне астраномiяй як навукай адбылося ў яго пад уплывам беларускага астранома, ураджэнца Дзятлава Тамаша Жэброўскага (1714-1758), якi з 1752 г. выкладаў у Вiленскай Акадэмii матэматыку i астраномiю i пачаў будаўнiцтва абсерваторыi па ўласнаму праекту.

Новы замак у Гродне, дзе адбыўся апошнi сойм Рэчы Паспалiтай (1793) i трэцi падзел Рэчы Паспалiтай (1795). Тут часта бываў М.Пачобут-Адлянiцкi, наведваючы былога вялiкага князя лiтоўскага i караля польскага Станiслава Аўгуста Панятоўскага.

У 1755 г. для ўдасканальвання ведаў Марцiн Пачобут-Адлянiцкi накiраваўся ў Пражскi унiверсiтэт. Вярнушыся на радзiму ў 1756, працягваў займацца тэалогiяй i астраномiяй. У 1761 атрымаў ступень бакалаўра тэалогii i зноў выяхаў за мяжу для праходжання астранамiчнай практыкi (абсерваторыi Марселя, Авiньёна i Неапаля). Вынiкi яго першых астранамiчных назiранняў былi часткова надрукаваны французскiм астраномам Э.А.Палiянам у кнiзе "Мiрны дагавор памiж Дэкартам i Ньютанам" (1763). Некаторы час М.Пачобут-Адлянiцкi выкладаў матэматыку, астраномiю i грэчаскую мову ў Полацку. З 1764 г. наш зямляк зноў у Вiленскай езуiцкай Акадэмii. Спачатку атрымаў тут тытул магiстра фiласофii i вольных навук (1764), стаў прафесарам i выкладчыкам грэчаскай i лацiнскай моваў, а неўзабаве i астраномii (у 1766 надрукаваў брашуру аб зацменнi Месяца, а у 1767 афiцыйна атэстуецца як каралеўскi астраном). У хуткiм часе яго астранамiчная дзейнасць набывае cусветную вядомасць. Доказам гэтага з'яўляецца абранне нашага земляка ў 1770 г. сябрам Каралеўскага навуковага таварыства ў Лондане.

Былы кляштар езуiтаў у Гродне, у якiм месцiўся езуiцкi калегiум, дзе вучыўся М. Пачобут-Адлянiцкi
Зараз тэрыторыя гродзенскай турмы, у якой палiтычны вязень (1927-30 гг.) Бранiслаў Тарашкевiч пераклаў "Пана Тадэвуша" на беларускую мову
З фотаздымку 1885 г.

Пасля злiквiдавання ордэна езуiтаў у 1773 г. пачала працаваць Адукацыйная камiсiя, якая пераняла ад ордэна кiраўнiцтва навучальнымi ўстановамi, у тым лiку i Вiленскай акадэмiяй. Секулярызацыя Акадэмii i яе перабудова ў Галоўную школу ВКЛ, пачатыя ў 1773 г., стварылi прадумовы адкрыцця фiзiка-матэматычнага факультэта i астранамiчнага аддзяленняў (1774-76), а пазней (1780-81) медычнага i прыродазнаўчага факультэтаў. Як член Адукацыйнай камiсii наш зямляк шмат зрабiў для арганiзацыi i фiнансавання астатняга, у тым лiку пераводу выкладчыкаў, студэнтаў, абсталявання i бiблiятэкi з Гродзенскай медычнай школы (акадэмii). Вядома, што наконт гэтага ён вёў перамовы з яе кiраўнiком Ж.Э.Жылiберам у Гродна.У 1780 г. наш зямляк становiцца рэктарам вiленскай езуiцкай Акадэмii. На гэтай пасадзе ён разгарнуў самую разнастайную арганiзацыйную, навуковую i асветнiцкую дзейнасць. На пачатку 1781/1782 навучальнага года рэктар М. Пачобут-Адлянiцкi ў сваёй афiцыйнай прамове абвясцiў аб рэарганiзацыi Акадэмii ў Вышэйшую школу ВКЛ i аб увядзеннi медычнай спецыяльнасцi (у 1797 г. Вышэйшая школа ВКЛ была перайменавана ў Вiленскую Галоўную школу).

Загарадная рэзiдэнцыя Станiслава Аўгуста Панятоўскага Аўгустова (чарцёж галоўнага фасада). Не захавалася.

Пра навуковую каштоўнасць астранамiчных даследванняў школы М.Пачобута-Адлянiцкага Ж.Ж.Лаланд напiсаў у сваёй кнiзе "Астранамiчная бiяграфiя разам з гiсторыяй атраномii, ад 1781 да 1802" (1803), дзе, у прыватнасцi, адзначыў адкрыццё Марцiнам Пачобутам-Адлянiцкiм новага сузор'я Цяльца Панятоўскiх (хутчэй за усё - зорнай асацыяцыi, але на той час гэтага паняцця яшчэ не было).

9 жнiўня 1773 г. М.Пачобут-Адлянiцкi разам з Ю.Мiцкевiчам i А.Стжэцкiм зрабiлi ў "Журнале назiранняў" запiс пра дзесятак новых, "дастаткова прыгожых зорак": "Шчыт Сабескага, якi ззяе побач з iншымi зоркамi абуджае ў нас жаданне на прыкладзе вялiкага польскага астранома аддаць належнае славе нашага гасудара." I называюць самую яскравую зорку новага "сузор'я" Цялец Каралеўскi). Гэтае адкрыццё было зацверджана Парыжскай АН у 1778 i ўключана ў каталаг Фламстэда.

У 1793 годзе Марцiн Пачобут-Адлянiцкi арганiзаваў даследваннi сонечнага зацмення адразу ў некалькiх кропках зямнога шару: Вiльнi, Варшаве, Кракаве i iнш. Разам з Янам Снядэцкiм (1756-1830), на той час прафесарам Кракаўскага ун-та (пазней, у 1807-1815 гг. рэктар Галоўнай школы ў Вiльнi), назiраў зацменне Сонца ў Аўгустова - загараднай рэзiдэнцыi Cтанiслава Аўгуста Панятоўскага пад Гродна (зараз гэта раён вулiц Вольгi Соламавай i Рэпiна). Пры гэтым былi вызначаны геаграфiчныя каардынаты Гродна. Вынiкi iх працы надрукаваны пад назовам "Разлiк Гродзенскiх назiранняў зацмення Сонца, якi быў праведзены Пачобутам i Снядэцкiм 3 верасня 1793 года".

Напярэдаднi зацмення наш зямляк напiсаў спецыяльныя працы па тлумачэнню сонечных зацменняў, руху планет, распавёў пра выкарыстанне матэматычных метадаў у астраномii.

"...I я астраномii cлухаў два лета
У Вiльнi; Пузынiха, мудра й багата кабета,
даход свой з сяла аддала, блiзка дваста штось хатаў,
на закуп тых шклоў, тэлескопаў i розных прыладаў;
тады абсерватарам быў ксёндз Пачобут, муж слаўны,
астронам i рэктар усёй акадэмii спраўны,
у канцы ж тэлескоп свой пакiнуў i катадру тую,
вярнуўся ў кляштар, у цэлю манаску цiхую
й памёр там прыкладна. Я знаюся тож iз Снядэцкiм,
i ён чалавек дужа мудры, хаця сабе й свецкi."

Алесь Госцеў
Усе здымкi з асабiстых збораў аўтара