№ 302 от 20.11.2003  

Ведай гісторыю Гродна

Мары аб Еўропе

На першы погляд, вядомы кожнаму гродзенцу гандлёвы дом па вулiцы Савецкай не можа мець нiчога агульнага з беларускiм нацыянальным рухам, хаця б па той простай прычыне, што быў пабудаваны пасля вайны. Але, не будзем спяшацца. Сапраўды, сам унiвермаг наўрадцi ўяўляе сабою гiстарычную каштоўнасць. Аднак, нас хутчэй цiкавiць не ён, а той будынак, якi раней стаяў на гэтым месцы.

Гатэль <Еўрапейскi (справа на другiм плане...)Менавiта тут, у гатэлi «Еўропа» цi «Еўрапейскi» па вулiцы Дамiнiканскай № 24, з 28 студзеня па 18 лютага 1919 года спынiўся тагачасны прэм’ер-мiнiстр i мiнiстр замежных спраў ураду БНР Антон Луцкевiч (вядома, праўда, што спачатку ён пасялiўся ў «Метраполi», зараз больш вядомым як будынак пасменнай школы, але пазней А.Луцкевiч кiнуў халодны непрыветны гатэль i перабраўся ў «Еўропу»). Назва гатэля як нельга найлепш адпавядала той мэце, якая прывяла Антона Луцкевiча ў Гродна. Абставiны складвалiся такiм чынам, што зараз лёс Беларусi залежаў ад прызнання яе правоў на незалежнае iснаванне праз краiны-пераможцы ў Першай сусветнай вайне, кiраўнiкi якiх мелiся сабрацца падчас мiрнай канферэнцыi ў Парыжы – цэнтры тагачаснага еўрапейскага палiтычнага жыцця. Для гэтага беларусы павiнны былi заявiць аб сабе, накiраваўшы ў Парыж уласную дэлегацыю. Тое, цi будзе яна там i цi здолее пераканаць Антанту ў дзяржаўнатворчых магчымасцях уласнага народу, азначала – атрымае БНР прызнанне i падтрымку сусветных дзяржаў, а разам з iмi шанец трапiць на палiтычную мапу пасляваенай Еўропы, альбо не. Трэба памятаць, што блiжэйшыя суседзi Беларусi з задавальненнем скарысталiся бы магчымасцю самiм прадстаўляць беларусаў на канферэнцыi, каб ад iх iмя рабiць свае iнтарэсы. Гэта была своеасаблiвая гонка, хто хутчэй трапiць у Парыж i пачне дыпламатычную працу ў мясцовых салонах падчас прыёмаў ды раўндаў, якiя беларусы, мяркуючы па ўсiм, пакуль праiгрывалi.

Прычыну, чаму БНР марудзiў з пасылкай уласнай дэлегацыi, можна звесцi да аднаго слова – грошы. Удзел у канферэнцыi быў справай каштоўнай i патрабаваў вялiкiх сродкаў, якiх урад А.Луцкевiча не меў. У той час, калi большая частка Беларусi апынулася занятая бальшавiкамi, адзiнай крынiцай фiнансавання гэткай важнай справы павiнна была стаць замежная дапамога, якая магла прысцi толькi з двух бакоў – цi з Лiтвы, цi з Украiны. Калi Чырвоная Армiя пачала наблiжацца непасрэдна да Вiльнi, куды напярэдаднi пераехаў беларускi ўрад, заставалася толькi адно – перабрацца ў Гродна, дзе пакуль яшчэ былi нямецкiя войскi, i чакаць. Чакаць грошы. I ў першую чаргу, абяцаную яшчэ восенню дзяржаўную пазыку з Кiева, куды ўжо былi высланы А.Цвiкевiч i А.Смолiч. Адначасова беларускi бок звярнуўся да лiтоўскага ўраду за пазыкай у 100 тысяч марак.

... i гэта ж месца зараз. Унiвермаг на месцы былога гатэлю... <Мары аб Еўропе прывялi ў Гродна не толькi А.Луцкевiча. Амаль праз год, у лiпенi 1920 года, у гатэлi <Еўрапейскi спынiўся камандуючы 3 кавалерыйскiм корпусам Гай, падчас сваяго пераможнага, тады яшчэ, паходу на Варшаву, а ў скляпеннях ягоных падвалаў узялася за працу ЧК...Паколькi нямецкiя ўлады так i не прызналi БНР, беларускi прэм’ер-мiнiстр дабiраўся да Гродна з «аўсвайсам» лiтоўскага службоўца. «Выязджаем з Вiльнi, – запiсаў 27 снежня 1918 года ў сваiм асабiстым дзённiку Антон Луцкевiч. – Сабралiся на вакзале ў восемь гадзiн ранiцы, бо немцы абяцалi даць вагон. Вагон гатоў, але ў iм сцюдзёна, няпалена, – вокны пабiты... Пераезд доўгi, цяжкi. Чыста скалеўшыя даязджаем увечары да Гароднi».

Антон Луцкевiч, старшыня ўрада БНР. Асабiсты дзённiк А.Луцкевiча, аднойдзены ў вiленских архiвах гicторыкам Анатолям Сiдарэвiчам, з'яўляюцца ня толькi сваеасаблiвым аўтапартрэтам аднаго з найбольш выдатных беларускiх палiтыкаў, але i дае нам магчымасць пабачыць беларускае жыццё Гродна пачатку 1919 года вачамi ягонага непасрэднага ўдзельнiка.... Старшыня Рады Мiнiстраў БНР амаль адразу вырашыў скiраваць галоўныя намаганнi на падрыхтоўку да Парыжскай канферэнцыi. Антон Луцкевiч i сам не збiраўся надоўга заставацца ў Гродне. Ужо 30 снежня ён запiсаў у дзённiку: «Выяснiлi, што да Кiева праехаць можна, хiба скора скарыстаемся з гэтай магчымасцi». А пакуль што А.Луцкевiч стаўся адной з галоўных постацей беларускага нацыянальнага руху ў горадзе, пры тым, што сам ён афiцыйна заставаўся ў баку ад ўсiх мясцовых беларускiх арганiзацый. У першую чаргу, не маючы iншых магчымасцяў спынiць заняцце палякамi Гродзеншчыны, Антон Луцкевiч пiша адну за адною некалькi нотаў пратэсту мiнiстру замежных спраў Польшы ды дыпламатычным прадстаўнiкам Амерыкi, Англii, Францыi i Iталii. Адначасова ён перакладае кнiжку М.Доўнар-Запольскага «Асновы дзяржаўнасцi Беларусi», удзельнiчае ў працы Гродзенскага БНК i павятовай рады, займаецца арганiзацыяй беларускай школы. Тады ж у А.Луцкевiча нарадзiлася iдэя закласцi гарадскую беларускую партыйную арганiзацыю ў якасцi фiлii Беларускай сацыялiстычнай грамады.

У сярэдзiне студзеня прыйшла вестка аб тым, што лiтоўцы адмовiлiся даць пазыку ўраду БНР. Амаль адначасова прэм’ер атрымаў лiст ад А.Смолiча, якi пiсаў, што падаў «запiску ў [украiнскую] Дырэкторыю аб пазыцы 4 мiльёнаў на прадстаўнiцтва, агiтацыю i культурную справу i яшчэ 6 мiльёнаў на войска». А.Луцкевiч iзноў зазбiраўся ў Кiеў, аднак у вынiку замест яго туды паехаў В.Захарка, з паўнамоцтвамi для А.Смолiча на атрыманне пазыкi ад украiнскага ўраду.

«...Цяпер справа – грошы, – чытаем у дзённiку А.Луцкевiча. – Гэта справа нашай урадавай акцыi наогул: калi iх не будзе, дык хоць ты варочайся ў Вiльню i працуй толькi культурна. Так i зраблю, калi не здолеем скуль-небудзь дастаць пазыку...». Тым часам, беларуская дэлегацыя прабiвалася ў Еўропу паасобку. У пачатку лютага ў Парыж ад’ехаў генерал К.Кандратовiч. Праз тыдзень услед за iм адправiлiся А.Азнабiшын i Л.Баркоў. У А.Луцкевiча надзеi самому трапiць на канферэнцыю станавiлася ўсё менш, i ён вырашае вярнуцца ў Вiльню да хворага брата. Больш ў Гродне, здаецца, яго нiчога не трымала. Мара аб Еўропе развеялася. 18 лютага 1919 года на падводзе, пазычыўшы валёнкi, з чамаданчыкам цукру i сала для хворага брата Iвана ды кнiжкамi А.Луцкевiч пакiдае Гродна, так i не дачакаўшыся вестак ад А.Смолiча.

Ён не ведаў, што за тыдзень да гэтага з Роўна выехаў у якасцi кур’ера штабс-капiтан Барыс Шымковiч, якi павiнен быў перадаць прэм’ер-мiнiстру БНР галоўную навiну: урад Украiны выдзялiў 4 мiльёны карбаванцаў пазыкi (амаль 3,5 мiльёна амерыканскiх долараў). Аднак да Гродна Б.Шымковiч не даехаў. Палякi арыштавалi яго на станцыi Лапы i перавезлi ў Варшаву. Яны былi перакананы, што той вязе з сабою ўкраiнскiя грошы...

Андрэй ЧАРНЯКЕВIЧ