Гісторыя і культура

Гісторыя і культура

Гродзенскія ваколіцы

(Працяг. Пачатак у №29, 31)

АЛЕКШЫЦЫ
Вёска, цэнтр с.с. Бераставіцкага раёна.
Гісторыя гэтай вёскі "выпала" з папярэдніх нумароў, але па настойлівай просьбе чытача "БИ", мы даем у гэтым нумары кароткія звесткі пра яе. Назва славянская, ад імя Аляксей ці ад скарачэння па старабеларуску - "Олекша". Першы вядомы аўтару успамін пра гэтую вёску - у матэрыялах валочнай памеры 1559 года. У той час вёска ўжо існавала і належала князю Фёдару Масальскаму, вельмі зацятаму барацьбіту за праваслаўную веру. Яшчэ да 1559 года ў вёсцы існавала праваслаўная царква. Крыж з яе, які на думку спецыялістаў - ХV ст., быў адносна нядаўна скрадзены, а пасля "знойдзены" пры цікавых абставінах.

Калі ішла царская рэформа па вызваленню сялян ад прыгонніцкага права, жыхары Алекшыц заплацілі за зямлю 11205 рублёў серабром, што несумненна сведчыць аб дабрабыце ў гэтай вёсцы ў той час. Пра гісторыю пабудовы новай царквы ў ХIХ ст. распавядзем іншым разам. Цікава, што ў ХVI стагодзі зямля ў Алекшыцах лічылася дрэннай, а жыхары былі даволі заможнымі...

БАРАНАВА
Вёска ў Капцёўскім с.с. Гродзенскага раёна.
Назва славянская ад мянушкі "Баран". У ХVI ст. вёска стаяла на рэчцы Баранаўка, прытоке ракі Лікаўка. Наколькі зараз аўтару вядома, пасля меліярацыі ад іх засталіся дзве канавы. Вёска вядома з матэрыялаў валочнай памеры 1559 года. У вёсцы жылі стральцы (аркебузнікі) войска ВКЛ і пушкары (артылерысты). Вядомы імёны і прозвішчы жыхароў вёскі ў 1559 годзе: Пётр Караневіч, Санец Сідарэвіч, Сенька і Цімош Шчэчыніцы, Блажэй і Мікуць Мажэйковічы, Ян Кіенін, Іванка Грыскевіч, Міклаш Яцкевіч з братам, Войцех Станіславовіч, Крыштаф, Аляксей і Ян Станіславовічы (тры апошнія былі не стральцамі, як усе жыхары, а пушкарамі), Грышка Чатарэвіч, Пётр Начэвіч, Мікалай і Бэль Вайткевічы, Андрэй Станіславовіч, Ян і Юры Здановічы, Іван Яўцэвіч з братамі. Цікава, што Крыштаф, Аляксей і Ян Станіславовічы мелі і іншае прозвічша - Лесевшчыцы і прывілей ад нашай каралевы Боны Сфорцы. Такім чынам у ХУ1 ст. вёска Баранава была заселена вайсковымі вольнымі сялянамі, аркебузнікамі і артылерыстамі.

БАРАНАВІЧЫ
Вёска, цэнтр с.с. Гродзенскага раёна.
Назва славянская, паходзіць ад прозвішча Барановіч. Вёска вядома зараз гарадзенцам па прыгожых катэджах "новых беларусаў", але мае сваю доўгую гісторыю. Узгадваецца ў матэрыялах валочнай памеры 1559 года. У той час у вёсцы жылі наступныя асобы: Яська Слышковіч, Юрка Барановіч, Яська Марэцкі, Яська Рачко, Матвей і Давыд Чэлядковічы, Барталамей Лапіч, Мацей Грышковіч, Блажэй, Ян і Міклаш Лазукі, Жук Радзівановіч, Шчасны, Крыштаф і Вайцех Барановічы, Ян Яжына, Мікіта Касцельнік, ўдава Хрыбуця, Яська Барановіч, Шуціла Вербаловіч, Ярмак Календзіч, Мікалай Каленевіч, Задзен Касіковіч, Антон Тарасевіч, Васька Сямучыц, Міська Касцельнік, Ольнух Васілевіч, Ігнат Алексіевіч. У ХIХ ст. Баранавічы -гэта вёска воласці Лабна Аўгустоўскага ўезда. У 1827 годзе яна мела 49 дамоў і 246 жыхароў.

БАРБАРЫЧЫ
Вёска ў Гожскім с.с. Гродзенскага раёна.
Назва славянская ад імя Барбара. Вёска пералічана ў "Рэестры падымным Троцкага ваяводства 1602 года". Пазначана на мапе Гродзенскага ўезда 1798 года.

БАРКІ
Вёска ў Верцялішкаўскім с.с. Гродзенскага раёна.
Пералічана ў паперах князёў Сапегаў пад назвай Баркі Язерскія ў 1679 годзе. Існуе на мапе расійскага генштаба 1884 года.

БАТАРОЎКА
Вёска ў Верцялішкаўскім с.с. Гродзенскага раёна.
Назва ад прозвішча нашага караля Стэфана Баторыя. Ёсць вёскі з такой назвай і ў іншых раёнах Гродзенскай вобласці. Яны заўсёды звязаны з мясцінамі, дзе любіў паляваць кароль. У вёсцы, хутчэй за ўсё, жылі асочнікі - егеры з каралеўскай Азёрскай пушчы. Ёсць на мапе Гродзенскага уезда 1798 года.

БАЯРЫ
- назва некалькіх соцен вёсак на Беларусі. Паходзіць ад паняцця "баяры - вольныя селяне ў ВКЛ, якія мелі абавязак вайсковай службы". Частка баяраў з цягам часу стала дробнай шляхтай, частка - прыгоннымі сялянамі.

БАЯРЫ
Вёскі ў Верцялішкаўскім, Індурскім і Раціцкім с.с. Гродзенскага раёна.

БАЯРЫ
Вёска у Верцялішкаўскам с.с. Гродзенскага раёна. Вядома па "Спісе войска ВкЛ 1649 года". Пазначана на мапе Гродзенскага ўезда 1798 года.

БАЯРЫ
Вёска ў Індурскім с.с. Гродзенскага раёна.
Першы вядомы аўтару ўспамін у матэрыялах Гродзенскага гродскага суда ад 1523 года. У той час мела назву "Баяры Вялікія Індурскія". У ХVII ст. увайшла ў склад Індурскага графства магнатаў Агінскіх, ад іх перайшла да графаў Красінскіх. У канцы ХIХ - пачатку ХХ стст. уладальнікам Баяраў быў граф Міхал Красінскі. Ён пабудаваў у Баярах новы палац з ганкам на чатырох калонах. Гаспадарка ў той час у Баярах была ўзорная - адзін з лепшых спіртавых заводаў у Гродзенскай губерні, вельмі добрая лясная гаспадарка і тартак, а таксама фабрыка цэментных даховак і блокаў у блізкай вёсцы Падгор'е. У стайнях вёскі Баяры было некалькі дзесяткаў коней чыстай арабскай крыві, акрамя таго ў Баярах разводзілі галандскіх кароў і ангельскіх свінняў.
Палац меў калекцыю абразоў, бібліятэку. Крэдэнс з інтарсіяй італьянскай вытворчасці трапіў, на думку аўтара, у 30-я гады ў Гродзенскі музей.

БЕЛАКОЗЫ
Назва больш за дзесяць вёсак у Гродзенскім, Бераставіцкім раёнах Гродзенскай вобласці і ў Беластоцкім ваяводстве Польшчы. Назва паходзіць ад прозвішча вельмі шырокай шляхецкай супольнасці. Частка Белакозаў была дробнай шляхтай, але некаторыя з іх, напрыклад Ян Белакоз, канюшы ВКЛ, - займалі неблагія пасады ў часы Рэчы Паспалітай. Існуе легенда, што адзін з будучых Белакозаў атрымаў ад нашай каралевы Боны столькі зямлі, сколькі аб'едзе вярхом на казе.

БЕЛАКОЗЫ
Вёска ў Макараўскім с.с. Бераставіцкага раёна.
Вядома аўтару з ХVIII ст. як Белакозы Агінскіх. Пазначана на мапе Гродзенскага ўезда 1798 года.

БЕЛАКОЗЫ
Суч. назва МАШТАЛЬ'ЕРЫ. Вёска ў Глядавіцкім сельскім савеце Мастоўскага раёна (не блытаць з Машталь'ерамі Абухаўскага с.с.Гродзенскага раёна ) Гродзенскай вобласці.
Вёска вядома з 1559 года па матэрыялах валочнай памеры. Была казённай, але пад кіраўніцтвам канюшага ВКЛ Яна Белакоза. Назва Машталь'еры паходзіць ад назвы занятку. Машталь'ер - ад старачэскага "ma(r)stal" - стайня, ці верхненямецкага "mar(h)stal" - кваліфікаваны працаўнік, які абслугоўвае стада коней. "Машталь'еры - сяляне, якія падчас побыту караля ці вялікага князя у дадзеннай мясцовасці абслугоўвалі коней каралеўскага аршака і дапамагалі каралеўскім канюхам". Маштальерамі заўсёды даводзіў канюшы ВКЛ. У 1559 годзе у вёсцы было 10 гаспадароў, вядомых па імёнах і прозвішчах: Янушкевіч, Ян Садоўскі, Матвей Кіслёўскі, Пётр Русецкі з братам, Пётр Патурынскі з братам, Марцін Карловіч з братам, Юры Кот з бацькам, Іванка Шпаковіч з братам, Навош і Іванка Курневічы, Барнс Кузміч, які быў дзесятнікам усіх гэтых каралеўскіх машталь'ераў. Вёска пазначана на мапе Маркевіча Гродзенскай каралеўскай эканоміі 1781 года. У Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі захоўваецца выдатная мапа гэтай мясцовасці з канца ХVIII ст.

БЕЛЕВА
Вёска ў Індурскім с.с. Гродзенскага раёна.
Паходжанне назвы, хутчэй за ўсё, славянскае. Вёска вядома як казённая з 1547 года пад назвай "Белева Жуцкаўлянскае". Існуе на мапе Гродзенскага ўезда 1798 года і на больш пазнейшых.

БЕЛЫЯ БАЛАТЫ
Вёска ў Лойкаўскім с.с. Гродзенскага раёна.
Назва славянская, якая тлумачыцца наступна: "Белыя Балаты - гэта балаты, з якіх пачынаецца ручай ці рэчка з яснай вадой". Гаворачы сучаснай мовай "белыя балаты - гэта верхавыя балаты на ўзвышшах, адкуль пачынаюцца вытокі ручаёў і рэк з ясным колерам вады". Параўнай: з нізінныў балотаў цячэ вада пераважна чырвонага і цёмнага колеру.

Вёска гэта належала беларускім магнатам Валовічам яшчэ ў 1549 годзе. На мапе расійскага генштабу з 1884 года пазначана як "государственный двор Белыя Болота". Гэта азначае, што яна па меньшай меры у ХVIII ст. была прыватнаўладальніцкай.

БЕРАЖАНЫ
Вёска ў Лойкаўскім с.с. Гродзенскага раёна.
Назва славянская, ад слова "бераг", што азначае, што вёска стаяла спачатку на галоўным - высокім - беразе Нёмана. Жыхары Беражан судзіліся з гарадзенскімі яўрэямі ў 1537 годзе. З судовай справы вынікае, што па меньшай меры частка жыхароў Беражан у гэты час былі вольнымі рыбакамі пры юрыздыцы Гарадзенскага замку.

БЕРАСТАВІЦА ВЯЛІКАЯ
Гарадскі пасёлак, цэнтр раёна Гродзенскай вобласці.
Назва славянская ад слова "бяроза", ці што меньш верагодна ад слова "бераст" (ад назвы суадноснага дрэва ці кустарніка). У даўнія часы - мястэчка,а побач - шляхецкая сядзіба і фальварак з такой самой назвай.

Мястэчка Бераставіца было прададзена (а г.зн. ужо існавала на той час) нашым вялікім князем Аляксандрам беларускаму магнату гетману ВКЛ Хадкевічу ў 1495 годзе. Ён жа, з невядомых для аўтара прычын (бо быў у той час праваслаўны), зафундаваў і збудаваў у Вялікай Бераставіцы касцёл (драўляны) у тым жа 1495 годзе. Гэты касцёл быў спалены ў ХVI стагоддзі праз маскоўскія войскі і казакаў. На гэтым жа месцы Ян Кароль Хадкевіч - усім вядомы беларускі магнат і культурны дзеяч - пабудаваў невялікі кальвінскі збор, у падземеллях якога, паводле легенды, была пахавана ягонае сэрца. Каля 1620 года пратэстанцкі збор быў перададзены кангрэгацыі "ксяндзоў-камуністаў", якія і пабудавалі вялізарны мураваны касцёл, з асобным "скарбцам" і "манаскім домам", таксама мураванымі. Ксяндзы-камуністы (у літаратуры савецкага часу іх пераблыталі з манахамі-кармелітамі), нібы та захавалі труну з сэрцам Яна Караля Хадкевіча ў сваіх падземеллях. Ад Хадкевічаў Бераставіца "па пасагу" перайшла да вядомага роду Мнішкаў. Калісьці на каталіцкіх могілках у Бераставіцы было пахаванне маршалка вялікага кароннага Юрыя Вандаліна Мнішкі, "галоўнага дабрадзея Бераставіцы" , які надаў мястэчку Вялікая Бераставіца шмат прывілеяў, у тым ліку на штотыднёвыя кірмашы. Ад яго, таксама "па пасагу", Вялікая Бераставіца перайшла да беларускіх магнатаў Патоцкіх, а ад іх, таксама "па пасагу", - да Касакоўскіх. У 1880 годзе ў Вялікай Бераставіцы было 2 мураваныя праваслаўныя цэрквы ( адна з іх - вельмі старажытная - уніяцкая, другая - перароблены ў царкву касцёл ксяндзоў- камуністаў) і сінагога. Па звестках Гродзенскага епархіяльнага ўпраўлення, у 1880 годзе "труна з сэрцам Яна Хадкевіча яшчэ захоўвалася ў падземеллях царквы". Касакоўскі пабудаваў у 1908 годзе новы касцёл ў Вялікай Бераставіцы ў стылі неаготыкі. Аўтар меў дачыненне да доследаў па гэтых дзвух аб'ектах, але аб гэтым іншым разам. Цікава, што ў Вялікай Бераставіцы 1 лютага 1878 года налічвалася 1694 жыхары (791 мужчына і 803 кабеты), а сярод іх - 1127 яўрэяў. Па звестках аўтара, В.Бераставіца мела драўляную сінагогу с канца ХVII ст.

Ігар ТРУСАЎ, гісторык
Здымкі выкарыстаны з уласнага архіва І.ТРУСАВА