У 1245 г. Раманавічы зноў шукаюць падтрымкі ў Літве і "паслана была ад Міндоўга дапамога". Таму зусім натуральна, што пад час канфлікту з пляменнікамі ў 1248 г. Міндоўг у сваю чаргу просіць Раманавічаў не прымаць і не падтрымоўваць выгнанцаў. Аднак валынскія князі не толькі адмаўляюць свайму даўняму прыяцелю, але збіраюць войскі і ідуць на яго вайною.

Па заданню Раманавічаў жамойцкі князь Вікінт падняў супраць Міндоўга Яцвезь і палову Жамойці. Лівонскі ордэн таксама вырашыў выступіць супраць Міндоўга і ландмайстар піша да князя Данілы: "дзеля цябе створым мір з Вікінтам, хоць ён многа нашых братоў пагубіў". Згадзіліся падтрымаць саюзнікаў мазавецкія князі, але абяцанага войска не прыслалі. Уся падрыхтоўка да вайны заняла каля года, а зімой 1249/50 адбыўся ўжо памянуты паход на Наваградскую зямлю.

Цікава, што ўдзельнікі гэтай вайны не лічылі свае этнічныя сувязі такімі важнымі, як гэта хочацца бачыць некаторым сённяшнім даследчыкам. Славянскія гарады Панямоння актыўна падтрымлівалі балцкага князя Міндоўга і змагаліся з валынянамі - сваімі славянскімі суродзічамі і аднаверцамі. Пінскія князі-славяне даюць патаемную вестку атраду ліцвінаў пра набліжэнне валынскага войска, а ў другім выпадку валыняне іх "няволяю" змушаюць да ўдзелу ў паходзе на Панямонне. Блізкія па крыві і веры да Міндоўга балты - жамойты і яцвягі - ваявалі супраць яго на баку славянскай Галіцка-Валынскай дзяржавы. Простая канстатацыя гэтых відавочных гістарычных фактаў адназначна паказвае на адсутнасць у сярэднявеччы адзінства трох славянскіх народаў, пра якое так любяць пагаварыць сённяшнія расійскія шавіністы. Гэтаксама ясна, што не існавала адзінай летувіскай дзяржавы - канфедэрацыі земляў Аўкштоты і Жамойці, што так упарта імкнуцца давесці сучасныя летувіскія гісторыкі-патрыёты.

Зімовы паход 1249/50 г. распачаў пяцігадовую вайну, якая стала першым сур'ёзным выпрабаваннем маладой дзяржавы.

Валыняне раздзяліліся на тры аддзелы: адзін пад камандай Васілька пайшоў на Ваўкавыск, другі на чале з сынам Данілы Раманам - на Слонім, а сам Даніла вырушыў на Здзітаў. Спустошыўшы ваколіцы і не ўзяўшы ніводнага з названых гарадоў (летапісец пра гэта маўчыць), войска павярнула на поўдзень - дамоў.

У 1250 г. саюзнікі арганізавалі новы паход на Панямонне. На гэты раз вёўся ўзгоднены наступ па двух розных кірунках. З Валыні выступіў Таўцівіл са сваёй дружынай, дапоўненай атрадамі русінаў і полаўцаў. Адначасова з поўначы на Панямонне ўкрочыла войска лівонцаў на чале з краёвым магістрам Андрэем фон Сцірландам. Лівонская хроніка паведамляе, што рыцары ішлі на Літву праз Нальшаны і кіраваліся да замку (бурга) Міндоўга. Пра ход ваенных дзеянняў валынскі летапісец запісаў толькі: "многае ваяванне было паміж імі". З гэтага паходу Таўцівіл на Валынь не вярнуўся, а накіраваўся ў Рыгу, дзе немцы яго з пашанай сустрэлі і ахрысцілі па свайму каталіцкаму абраду.

Маладая панямонская дзяржава, з трох бакоў акружаная ворагамі, вымушана была змагацца з імі сам-насам. Выйсце са складанай сітуацыі знайшлі дыпламатычнымі сродкамі.

Міндоўг звярнуўся да Лівонскага ордэна са згодай прыняць ад яго хрышчэнне па каталіцкаму абраду. Паколькі Ордэн з'яўляўся арганізацыяй, спецыяльна створанай для прывядзення ў веру Хрыста прыбалтыйскіх язычнікаў, ландмайстар Андрэй фон Сцірланд мусіў прыняць прапанову і распачаў падрыхтоўку для арганізацыі абраду хрышчэння ўладара Літвы. Лівонскі ордэн з ворага пераўтварыўся ў саюзніка панямонскай дзяржавы.

Міндоўг упершыню выкарыстаў гэты эфектыўны дыпламатычны прыём, які потым шмат разоў ужывалі яго наступнікі. Вялікія князі літоўскія: Віцень, Гедымін, Альгерд, Кейстут, Ягайла ў самыя цяжкія моманты змагання з Тэўтонскім ордэнам абвяшчалі пра сваё жаданне прыняць каталіцтва, каб на нейкі час аслабіць ваенны націск крыжакоў. Кіраўніцтва Ордэна не магло ігнараваць іх галосныя заявы, каб не страціць у вачах хрысціянскай Еўропы сваю рэпутацыю шчырага абаронцы веры. Ваенныя поспехі нешматлікага колькасна Ордэна моцна залежалі ад удзелу ў баявых дзеяннях рыцарскіх атрадаў з розных краін Еўропы, якія штогод выбіраліся ў Прыбалтыку, каб у вайне з язычнікамі за хрысціянскую веру заслужыць ўратаванне душы.

Хрышчэнне Міндоўга адбылося ў пачатку 1251 г. Не захавалася звестак пра месца падзеі, але гісторыкі лічаць, што абрад адбыўся ў храме галоўнага горада дзяржавы - Наваградку.

Абрад праводзіў прэсвітар Лівонскага ордэну айцец Хрысціян. Для ўдзелу ў цэрымоніі прыбыў магістар Андрэй з вялікай світай. Разам з Міндоўгам хрысціліся двое малодшых сыноў Рукль і Рэпекль (так перадаў на пісьме балцкія імёны валынскі летапісец), жонка Марта (старэйшы сын Вайшэлк ужо быў праваслаўным хрысціянінам) і людзі з бліжэйшага атачэння - "мноства паганцаў" (multi paganorum) як сказана ў папскай буле. Адразу пасля хрышчэння Міндоўг выслаў спецыяльнае пасольства да папы з лістамі, дзе паведамляў пра прыняцце хрысціянства і прасіў прыняць пад апеку рымскай царквы. Папа даў сваю згоду, што падцвердзіў спецыяльнай булай.

Замірэнне з Лівонскім ордэнам аслабіла варожую Міндоўгу кааліцыю. Ордэнскія войскі выступаюць ужо на баку панямонскай дзяржавы. Аднак вайна працягвалася яшчэ чатыры гады. У тым жа 1251 г. Таўцівіл узначаліў чарговы вялікі паход супраць дядзькі. Саюзнае войска ў складзе атрадаў жамойтаў і яцвягаў, русінаў і полаўцаў зноў вырушыла супраць Міндоўга. Той не прыняў бой у адкрытым полі, а засеў у сваім умацаваным паселішчы-замку. Менавіта гэты замак - "град імем Варута", памянуты летапісцам першы і апошні раз пад час апісання гэтага паходу, гісторыкі лічаць родавым замкам- сталіцай Міндоўга і шукаюць яго да сённяшняга дня. Аблога саюзнікам не ўдалася. Міндоўг уначы выслаў свой атрад, які знянацку напаўшы на лагер абложнікаў, "разагнаў і русь і яцвягаў". Назаўтра раніцай з замку выступілі немцы, а на іх рушылі русіны, полаўцы і яцвягі. Летапісец паведамляе: "на раніцу выехалі немцы з самастрэламі і паехала на іх русь ды полаўцы са стрэламі і яцвягі з суліцамі і ганяліся па полі падобна гульні". Не здабыўшы "града" саюзныя войскі адступілі на Жамойць ва ўладанне Вікінта.

Міндоўг у сваю чаргу "сабраў сілу вялікую", вырушыў на Жамойць і падступіў да замка Вікінта. Біцца з ім выехаў Таўцівіл з валынянамі, полаўцамі і жамойтамі. У бітве паводле няяснага летапіснага запісу адзін полавец параніў пад Міндоўгам каня. У саюзнікаў быў забіты князь Вішымонт, напэўна, той самы Вішымонт Булевіч ў якога Міндоўг забраў жонку (летапісны запіс пад 1219 г.). Пасля бітвы Міндоўг вярнуўся ў сваю зямлю.

Зімой 1251/1252 г. валынскае войска з дапаможным атрадам полаўцаў зноў выступае на Панямонне ў кірунку Наваградка. Войска вядзе сам Даніла Раманавіч.

Па дарозе ў Пінску ён змушае мясцовых князёў супраць іх волі прыняць удзел у гэтай выправе. Летапісец запісаў: "князі ж пінскія хітрыкі строілі, іх няволяю забралі з сабою на вайну". Праз апісанне дэталяў гэтага паходу можна зразумець тактыку тагачасных войнаў. Ваенныя дзеянні праводзіліся ў форме нечаканых кароткіх нападаў, мэтай якіх было пусташэнне варожай тэрыторыі і захоп умацаваных гарадоў ды замкаў. Паваяваўшы некалькі дзён ці пару тыдняў, войска са здабычай вярталася дадому. Падрыхтоўку да нападу вялі патаемна, ворага стараліся заспець знянацку, пакуль той не паспеў падрыхтавацца да сустрэчы, а жыхары не пахаваліся па замках.

На гэты раз нечаканы напад не атрымаўся. На мяжы пінскай і наваградскай земляў каля возера Зьята (балота з такой назвай вядома з дакументаў 16 ст.) каля сённяшняй вёскі Калонск (Івацэвіцкі раён) валынскае войска сутыкнулася з дазорам ліцвінаў і гналася за ім да самай ракі Шчары. Тут яно спынілася і правяло ваенную раду. Войска адмовілася ісці далей, паколькі на нечаканасць нападу спадзявацца ўжо не выпадала, маўляў "вестка ўжо ёсць пра нас". Князь Даніла пагрозамі і ўгаворамі пераканаў сваіх воінаў ісці далей, але вялікага поспеху гэты паход не прынёс. Трохі папалілі вёсак, набралі палону і вярнуліся. Стандартная фраза летапісца: "назаўтра паланілі ўсю зямлю наваградскую і вярнуліся ў дамы свае" сведчыць, што ніводнага значнага ўмацавання валыняне не здабылі. Яцвяжскі атрад, які ішоў ім на падмогу, не змог дабрацца да месца сустрэчы з-за вялікіх снегападаў.

У тым жа 1252 г. валынскаму войску, якое вялі брат Данілы Васілька і сын Раман, удалося захапіць Гародню. Другая частка войска пад началам самога Данілы Раманавіча пустошыла Літоўскую зямлю.

Пры апісанні гэтага паходу Наваградак упершыню названы літоўскім горадам. Летапісец запісаў, што Даніла Раманавіч пайшоў вайной "на Літву, на Наваградак". У адказ Міндоўг выправіў сваё войска на Валынь пад камандай сына (напэўна, Вайшэлка), якое спустошыла ваколіцы Турыйска.

Адначасова Міндоўг праводзіў актыўную дыпламатычную дзейнасць, скіраваную на заканчэнне гэтай цяжкай вайны. Яго паслы прыехалі да Данілы Раманавіча з прапановай прыняць мір і замацаваць дамову шлюбам сына Данілы і дачкі Міндоўга.

Да таго ж высветлілася, што Міндоўг перацягнуў на свой бок яцвягаў і жамойтаў - "пераканаў іх срэбрам многім". Таму Таўцівілу прыйшлося уцякаць з Панямоння (ён і прывёз на Валынь гэтую навіну). Разгневаны Даніла прапанову Міндоўга не прыняў.

Хоць Міндоўгу ўдалося разбурыць варожую кааліцыю, аднак гэта яшчэ не азначала канец вайны. Даніла Раманавіч у 1252 г. зноў вадзіў войска на Наваградак. Пра ход і вынікі гэтага паходу летапіс маўчыць.

Вайна закончылася ў 1254 г. мірным пагадненнем на выгодных для валынянаў умовах. Напэўна, мір быў прыспешаны ўласнымі праблемамі князёў Раманавічаў. У 1254 г. на Валынь напалі татары, а даўні вораг Ізяслаў Мсціславіч нечаканым нападам захапіў Галіч. Паводле мірнай дамовы Вайшэлк ад імя бацькі перадаў старэйшаму сыну Данілы Раману Наваградак, а ад самога Вайшэлка - Слонім і Ваўкавыск. Пагадненне замацавалі шлюбам дачкі Міндоўга з малодшым сынам Данілы Шварнам. Галіцка-Валынская княства ўмацавала свае пазіцыі ў Панямонні, аднак ліквідаваць панямонскую дзяржаву не змагла.

Праз апісанне гэтай дамовы мы можам атрымаць ўяўленне пра палітычную сістэму на Панямонні ў самым пачатку ВКЛ. Міндоўг з'яўляўся кіраўніком дзяржавы, ён сядзеў у Наваградку, Вайшэлк кіраваў другімі важнейшымі гарадамі: Слонімам і Ваўкавыскам (невядома да каго належала Гародня). Пасля вайны ў выніку дамовы наваградскім князем стаў Раман Данілавіч. Калі бацьку Рамана спатрэбілася ваенная дапамога, ён напрамую звязваецца з сынам і Раман прыходзіць да яго з наваградскай дружынай. А праз паўгода ў падобнай сітуацыі Рамана з наваградцамі прысылае да Данілы Міндоўг. Адсюль можам меркаваць, што Міндоўг захаваў становішча вярхоўнага кіраўніка, але яго ўлада над Раманам была хутчэй намінальнай. У летапісе ўпамінаюцца таксама падначаленыя Раману князі Глеб Ваўкавыскі (з яго дачкой Раман узяў шлюб) і Ізяслаў Свіслацкі. З пэўнай доляй верагоднасці можна меркаваць, што гэта прадстаўнікі славянскіх княскіх родаў, якія страцілі свае ўладанні ў выніку прыходу Міндоўга да ўлады ў Наваградку.

У новай сістэме адносін не ўдзельнічаў Вайшэлк. Ён пастрыгся ў манахі. Напэўна такое рашэнне было для яго больш прыймальным чым становішча князя без княства. Яно задавальняла таксама князёў Раманавічаў, бо прыняцце пастрыгу азначала адыход Вайшэлка ад актыўнага свецкага і дзяржаўнага жыцця. Аднак праз десяць гадоў смерць бацькі вымусіла Вайшэлка вярнуцца да дзяржаўнай дзейнасці.

Вайна з Галіцка-Валынскім княствам не спыніла развіццё новай дзяржавы, а толькі на нейкі час затрымала. Балцка-славянскі саюз даказаў сваю жыццяздольнасць.

Алесь КРАЎЦЭВІЧ