Сатыра Крапiвы 1920-ых – сатыра здаровага чалавека, таленавiтая сатыра без дазавання i аглядкi. Ну хiба што з пераборамi ў бязбожнiцтве, але на тое былi дырэктывы часу, а iм, як вядома, выклiкаў Крапiва не рабiў. Наадварот, зброяй сатырыка праводзiў iх у жыццё – так i напiсалася Крапiвоўская «Бiблiя», глум з Бога i Бiблii, паэма, якую, як сцвярджае ў сакавiку 2001-га пiсьменнiцкi тыднёвiк «ЛiМ», ведалi на памяць цi не ўсе. Вось i даводзь, начытаўшыся «ЛiМа», што беларусы – не народ бязбожнiкаў. Зрэшты, на заранку 1930-ых ратавацца даводзiлася i апалагетам бязбожнiцтва. Ратунку шукаў i былы ўзвышэнец Крапiва, крэслячы створанае раней ягонымi таварышамi – вiнавацiў, скажам, Уладзiмера Дубоўку ў прыхаванай антысавецкасцi i творчасць паэтаву абвяшчаў антыпралетарскаю. Лiў, значыць, ваду на млын бальшавiцкiх пагромнiкаў, у ласку ўбiваўся. А можа, проста рабiў так, як яму прыродная яго кемлiвасць падказвала? Каб выжыць. I каб у п’есах сваiх не засумнявацца. Цi лёгка давалася гэта яму, чалавеку з пяром сатырыка?

Прывучаны ў пару высечак да пiльнасцi, Крапiва на ўсё засталае жыццё цвёрда асеў у каардынатах бальшавiцкiх ацэнак. Партыя не змусiла чакаць – па вайне даручыла яму фронт акадэмiчнае навукi. Крапiва распраўляў плечы – ён быў не з тых людзей, што хаваюць сваю значнасць. Прафесар Бугаёў прыпомнiў днямi, як хадзiў быў да Крапiвы, на той час вiцэ-прэзыдэнта Акадэмii навук, узгадняць кнiжку. Кнiжку тую Дзмiтры Бугаёў напiсаў пра Крапiвоўскiя творы. Пытанне было ў тым, цi ўпадабае напiсанае сам аўтар твораў. На шчасце для Бугаёва, акадэмiк кнiжку да друку дапусцiў. А колькi ж было тых, чые працы вердыкт зашоранага Крапiвы перакрэслiваў. Пра такi свой выпадак напiсаў летась у «Полымi» наш выдатны фiлосаф Уладзiмiр Конан. Раздражнялi савецкага акадэмiка спробы рэабiлiтацыi рэпрэсаванай iнтэлiгенцыi, ягоных некалi паплечнiкаў, Гарэцкага, скажам, цi Ластоўскага. Амбiцыi Крапiвы нярэдка не ведалi межаў. Адрэдагаваўшы «Беларуска-рускi слоўнiк» 1962 году, не ўбачыў у iм свайго прозвiшча рэдактара пiсьменнiк i мовазнаўца Мiкола Лобан. Выкраслiўшы Лобана, Крапiва ўпiсаў сябе. А ўвогуле ў пытаннях мовы прытрымлiвацца «злiццёвых» кампартыйных установак Крапiву, здаецца, было найцяжэй. Добры знаўца мовы дый не пры малой пасадзе, ён дазваляў сабе болей, чымся многiя ягоныя калегi з Iнстытуту мовазнаўства, а значыцца, болей беларускага дазвалялася мець i мове, выпхнутай тым часам на перыферыю жыцця. Хто не верыць, хай параўнае рэдагаваную Крапiвом у 1960-ых акадэмiчную «Граматыку беларускай мовы» з той, якую Крапiвовы наступнiкi выпусцiлi ў сярэдзiне 1980-ых.

Але i ў моўных пытаннях жаданне не астацца ад курсу партыi нярэдка брала сваё. Фёдар Янкоўскi прыпамiнаў у сваiх запiсах, як баранiў Крапiва пры рыхтаваннi Беларускай Савецкай Энцыклапедыi формы iмёнаў на -iй (-ый) (формы, заўважым, небеларускiя) – лiчыў, што толькi яны павiнны застацца ў мове нарматыўнымi: маўляў, не Васiль, а Васiлiй. Асадзiў тады, у сярдзiне 1960-ых, Крапiву Пятро Глебка: «Кандраце, што ж у нас будзе, як пойдзем за тваёю прапановай. Ад заўтрашняга дня не будзе Кандрата Крапiвы, а ўсе дазнаюцца, што ёсць Кандрацiй Крапiва». Ну ўжо такога, ясна, Крапiва знесцi не мог i зараз жа асекся.

Калi ў 1970-ых партыя чарговым разам абвясцiла пра свой «клопат» аб беларускай мове – а клопат палягаў у яе далейшай русiфiкацыi аж да злiцця з рускаю – Крапiва выступiў аўтарам праграмнага артыкулу, дзе з усёй сваёй партыйнаю прынцыповасцю задаў лупцоўкi тым, каму савецкая беларуская мова «недастаткова беларуская». Шмат якiя лiтаратары не давалi веры – няўжо Крапiва сам мог такое пiсаць, не ягоная ж манера, не ягоны стыль? Пiсаў – не пiсаў, галоўнае, падпiсваў. I па-хлапечаму крыўдаваў, што людзi, пiшучы па-беларуску, ужываюць словы, якiх няма ў слоўнiку, якi ён, Кандрат Крапiва, адрэдагаваў. Смяяўся з гэтага ў сваiм дзённiку мудры Максiм Танк, дзiвячыся, як гэта Кандрат хоча ўсю лексiку нашае зусiм ня беднае мовы звесцi да стотысячнага слоўнiка.

Вось такi ён, Крапiва, стаў – з гэтым сваiм бальшавiцкiм iмкненнем стрымаць беларускае жыццё пад напарсткам уласных уяўленняў i перакананняў. Як многа пагубляў ён у млыне нялёгкага стагодздзя ад сябе колiшняга – свабоднага i здаровага. Такi вось выходзiць чалавек, падзелены на два, – Кандрат Крапiва.

Юрась БушлЯкоЎ