– На шчасце, у архiве ёсць матэрыялы, якiя датычаць тэатра Тызенгаўза на Гараднiцы. Перш за ўсё, захавалiся афiшы, па якiх можна аднавiць рэпертуар. Канешне, не за ўсе гады, тым не менш. Самая цiкавая афiша, якую мне ўдалося пабачыць – прэм’ера «Латарэi» Манюшкi. Уявiце, менавiта ў гродзенскiм тэатры ставiлася прэм’ера.

Павiнен дадаць, самае галоўнае – архiў дае магчымасць аднавiць атмасферу эпохi. Калi знаходзiш дзённiкi, запiсы актораў, даведваешся пра iх лёсы, праблемы, уражаннi, падзеi – гэта дазваляе зразумець больш i тэатр, якi тады iснаваў.

– Тэатр, заснаваны А.Тызенгаўзам у Гродне – гэта быў сапраўды прафесiйны тэатр?

– О, так. Гэта быў сапраўдны прафесiйны еўрапейскi тэатр. Акторы, якiя тут працавалi, вучылiся свайму майстэрству ў Еўропе. Часцей за ўсё яны прыязджалi ў Гродна з Вiльнi, Варшавы, нават Кракава i iншых гарадоў.

– I што ставiлi на сцэне нашага тэатра?

– Тое, што было папулярна ў тыя часы ў Еўропе. Ставiлi «Магбета» Шэкспiра, вадэвiлi Мушынскага, «Помсту» Фрэдры, Манюшку. Канешне, тэатр меў нейкi ўплыў з Варшавы, Вiльнi, але ў той самы час заставаўся даволi самабытным.

– А каго з актораў можна ўзгадаць?

– Гэта цэлы шэраг вядомых у той час людзей: Вянцкоўскi, Камiнскi, Шыманскi, Лютомскi, вельмi вядомы Навакоўскi, Iзабэла Гурска, Шмiдгоф, якi ў Вiльнi напазычаў грошай, пракуцiў iх, не вярнуў даўгоў i ўцёк у Гродна. Што датычыць Шмiтгофа, ён зрабiў у Гродне цудоўны оперны тэатр, але таксама напазычаў тут грошай i вымушаны быў з’ехаць.

– Вядома, што ў Гродне iснавала i тэатральная школа, што ў ёй выкладалi замежныя выкладчыкi. Яна мясцiлася ў будынку Крывой афiцыны, якi, дарэчы, застаўся на плошчы Тызенгаўза да нашых дзён.

– Так, сапраўды, такая школа iснавала. Вядома, што ў ёй выкладалi, ў асноўным, iтальянскiя балетмэйстары. У адной з афiшаў, напрыклад, значыцца прозвiшча Пецiнэццi. Ён быў неапалiтанцам. I што самае цiкавае, танцоры ў гэтай школе ў асноўным былi здольныя выхадцы з мясцовых беларускiх вёсак, прыгонныя сяляне. I што яшчэ цiкава, кароль, пабачыўшы iх выступленнi, аддаў загад перавесцi трупу ў Варшаўскi оперны тэатр. Яны мелi вялiкi поспех.

– Цiкава, канешне. А мне яшчэ вельмi хочацца ўявiць гледачоў у тэатры Тызенгаўза. Я магу толькi здагадвацца, што яны гулялi па Швейцарскай далiне, пераходзiлi праз гарбаты мосцiк на Гараднiчанцы..., але цi любiлi яны тэатр, цi поўнай была зала... Як вы лiчыце?

– У 1841 годзе вясной моцна грымела, пайшоў пралiўны дождж i змыла гэты самы гарбаты мосцiк, пра якi вы кажаце. Гараджане былi ў шоку, паколькi не маглi прайсцi ў тэатр. Мосцiк яны хутка направiлi.

У Гродне iснавалi вялiкiя культурныя традыцыi, у тым лiку i тэатральныя. Гродзенцы любiлi, разумелi тэатр i хадзiлi туды. Гэтаму ёсць шмат сведчанняў.

– Пан Збiгнеў, а вядома, якi першы спектакль быў пастаўлены на сцэне тэатра Тызенгаўза i якi апошнi?

– На жаль, не. Такiх сведчанняў няма. Ведаю толькi, што адну з першых п’есаў паставiлi iтальянцы. Што датычыць апошняй, гэта было падчас паўстання К.Калiноўскага. Рэпетыцыi ў тэатры iшлi, але спектаклi забаранiлi ставiць. I якi гэта павiнен быў быць спектакль, таксама невядома.

Цiкавы факт, аказваецца, пасля паўстання Калiноўскага ў 1864 годзе iснаваў загад уладаў, што ў спектаклях на сцэне тэатра могуць iграць толькi праваслаўныя акторы. Наступiў час, калi прыйшла русiфiкацыя. Праўда, пазней у гродзенскiм тэатры здаралася такое, што ў адзiн вечар паказвалi дзве п’есы: адну на рускай мове, другую – па-польску.

– А вам даводзiлася быць на спектаклях у сучасным гродзенскiм тэатры Лялек, якi месцiцца ў будынку былога тэатра Тызенгаўза?

– Так, я быў на спектаклях, а таксама наведваў рэпетыцыi. Увесь час мае думкi не маглi адарвацца ад гiсторыi тэатра. Яму 220 гадоў, там iснуе нейкая асаблiвая атмасфера, я адчуваю яе. Колькi цiкавых людзей iгралi на ягонай сцэне, мне здаецца, яны пакiнулi свой след, якi недзе запiсаўся, i я гэта адчуваю.

– Напэўна, вы глядзелi i беларускiя п’есы.

– Ведаеце, я толькi мару, каб цяпер нехта ўзнавiў i паставiў п’есы Дунiна-Марцiнкевiча так, як ён iх напiсаў. Памятаеце, паны i шляхта гавораць па-польску, а вясковыя мужыкi – на беларускай мове. Так рэалiстычна, як зрабiў Дунiн-Марцiнкевiч, не рабiў нiхто. Ён быў i беларусам, i палякам адразу i ў п’есах пакiнуў мiнулае Рэчы Паспалiтай. Я вельмi шкадую, што позна пачуў беларускую мову i не паспеў яе вывучыць, хоць я добра яе разумею. Гэта сапраўды, як казаў Адам Мiцкевiч, адна з самых прыгожых славянскiх моваў, i яна так здорава гучыць, прычым, не толькi ў тэатры.

– А з рэпертуара тэатра А.Тызенгаўза, што б вам хацелася паглядзець зараз?

– О, гэта цiкава. Саламеяй Дэшняр была пастаўлена п’еса «Ябеда» Капнiста на польскай мове, перакладзеная з рускай. На жаль, гэты пераклад быў зроблены не ў вершах, а ў прозе. Я чытаў гэты твор у арыгiнале. Напрыканцы 18 стагоддзя п’еса мела вялiкi поспех у Пецярбургу, але пазней была забаронена. У Гродне гэта была адна з першых п’есаў, пастаўленых у тэатры А.Тызенгаўза.

Хацеў бы паглядзець якую-небудзь п’есу Фрэдры, «Гальку» Манюшкi, хацеў бы нешта Дунiна-Марцiнкевiча. Шмат што хацеў бы. Дарэчы, калектыў, якi зараз працуе ў тэатры Лялек, мае намер аднавiць былы рэпертуар. Разумею, што гэта не проста, але людзi, якiя цяпер там працуюць, вельмi сiмпатычныя ў творчым плане. Калi гэта здарыцца, буду прыязджаць з Вроцлава на спектаклi.

– Як вы думаеце, як жылi ў тыя часы акторы, колькi яны зараблялi, што маглi сабе дазволiць...

– Думаю, што цяжка. На культуру, на жаль, ва ўсе часы не хапала грошай. Вядома, што яны таксама старалiся падрабляць, калi выязджалi ў Свiслач i Зэльву на вядомыя кiрмашы. Памятаеце, у Еўропе ў тыя часы былi тры самыя вядомыя кiрмашы: у Лейпцыгу, Зэльве i Свiслачы. Калi яны адбывалiся, акторы выязджалi туды, ставiлi пастаноўкi i зараблялi грошы.

Вядома, што ў Гродне жылi старыя акторы, якiя патрапiлi сюды з Варшавы. Яны iснавалi практычна, як жабракi. Рознае было.

– Мяне заўсёды ўражвала асоба Антонiя Тызенгаўза, якi, як я лiчу, зрабiў для Гродна найбольш: гэта i эканамiчныя рэформы, i будаўнiцтва тэатра, i адкрыццё медыцынскай акадэмii, i батанiчны сад, i першая газета... Што вы думаеце пра яго асобу?

– Шчасце, што на зямлi бываюць такiя людзi. Для Гродна ён зрабiў сапраўды найболей, ён папросту ператварыў горад у нешта незвычайнае. Прычым, заўважце, ён збудаваў Гараднiцу так, каб не пашкодзiць наваколле, экалогiю, ён дадаў да таго, што стварыла прырода, выдатную архiтэктуру, у лепшых еўрапейскiх традыцыях. Узгадайце, як стаяў ягоны палац, тэатр, як выглядала Швейцарская далiна. Шкада, што шмат задуманага ён так i не паспеў зрабiць. I яшчэ больш шкада, што час не здолеў захаваць таго, што ён зрабiў.

– На ваш погляд, сучасны тэатр шмат страцiў, цi можа, наадварот, станоўча змянiўся ў параўнаннi з тэтрам 18-19 стагоддзяў?

– Думаю, кожная эпоха мае такi тэатр, якi заслугоўвае.

– З сучасных тэатраў, якi вы часцей за ўсё любiце наведваць?

– Я люблю хадзiць у тэатр Крысцiана Люпы – гэта кракаўскi рэжысёр. Ён робiць апрацоўкi розных раманаў, напрыклад, «Майстар i Маргарыта», i па гэтаму сцэнарыю ставiць п’есы. Прычым, некаторыя яго спектаклi вельмi доўгiя, часам даводзiцца хадзiць два днi на адзiн спектакль. Але што цiкава, калi ты знаходзiшся на такой пастаноўцы, то трапляеш у тэатральны час i не заўважаеш, што прабыў там чатыры гадзiны. Гэта вельмi вялiкае майстэрства, я выходжу з такога спектакля зачараваным. Дарэчы, гэты тэатр нядаўна з поспехам выступiў у Францыi.

– На ваш погляд, у якой з еўрапейскiх краiнаў тэатр карыстаецца найбольшай папулярнасцю?

– Гэта вельмi складанае пытанне. I Германiя, i Францыя, i Англiя, i iншыя краiны маюць вялiкiя тэатральныя традыцыi, да ўсяго гэтыя традыцыi квiтнеюць. Там вельмi шмат гастроляў самых розных тэатраў.

Тэатр нiколi не памiраў. Людзi ходзяць туды, прычым, з вялiкiм задавальненнем.

– Вы знаёмы з сучасным беларускiм тэатрам?

– На жаль, не. Мне вельмi цiкава было б паглядзець, што i як ставяць у Гродне, Мiнску, iншых беларускiх тэатрах. Дарэчы, я нават нiколi не сустракаў беларускiх тэатраў на гастролях у Польшчы. Хаця, я думаю, што тэатр у Беларусi павiнен жыць i працаваць. Як бы цяжка дзе не было, тэатр заўсёды працаваў у любой краiне.

– Дарэчы, цяжка глядзець спектакль, калi не ведаеш мовы, на якой ён пастаўлены?

– Калi я быў у маскоўскiх тэатрах, зразумеў, што гляджу спектаклi на тэатральнай мове. Тое самае адчуванне прыходзiць i на нашым тэатральным фестывалi ў Вроцлаве, калi глядзiш тэатры з Расii, Англii, Нямеччыны. Ёсць такое цудоўнае паняцце – тэатральная мова. Яна зразумела кожнаму, хто любiць i разумее тэатр.

– Пан Збiгнев, ёсць такi зацёрты выраз: тэатр пачынаецца з вешалкi. На ваш погляд – з чаго пачынаецца тэатр?

– Скажу так: я люблю смяяцца i, мне здаецца, што там, дзе смех, там ужо i ёсць тэатр. Я вельмi люблю камедыi. Але камедыя павiнна быць тонкай, без залiшняга фарсу, iнтэлiгентнай.

– Накшталт англiйскага гумару?

– Так, так. Харошую камедыю можа сыграць толькi вельмi iнтэлiгентны актор. Дадам, што праца актора – цяжкая фiзiчная праца. Такiя акторы ёсць. Iх глядзець адно задавальненне.

– Што ж, трэба часцей бываць у тэатры.

– Абавязкова.

Мiхаiл КАРНЕВIЧ